Trumny zwisające ze skał, prochy tworzące rafę, mumie w makijażu ukryte w katakumbach... Pomysły na pochówek wprawiają w zdumienie

Zmarłego sadzano na tzw. krześle śmierci i przez kilka dni żegnano, składając mu drobne dary, śpiewając żałobne pieśni. Potem owijano zwłoki w całun i przenoszono na miejsce pochówku. Tragarze zmieniali się co kilka kroków, gdyż wierzyli, że dotykając zmarłego, mogą przejąć jego wiedzę. Pod skałą czekała trumna.

Według Igorotów człowiek powinien opuścić świat w taki sam sposób, w jaki na niego przyszedł – w pozycji embrionalnej. Jeżeli nie mieścił się w trumnie, to łamano mu kości. Pochówek był trudny, bo wymagał pracy kilkudziesięciu mężczyzn. Jedni budowali rusztowanie, inni wspinali się na linach i drążyli w skale otwory, w które wsuwali belki podtrzymujące trumnę. Najsprawniejsi wchodzili na szczyt, by pomóc w jej wciąganiu. Po co zadawano sobie tyle trudu?

Igoroci wierzyli, że dusza tak wywyższonego zmarłego będzie miała bliżej do nieba i zajmie w nim lepsze miejsce. Będzie też mogła z wysokości obserwować żyjących bliskich i czuwać nad nimi. Z tych pośmiertnych przywilejów korzystali najbardziej zasłużeni, głównie wodzowie i starszyzna plemienna. Zwykłych śmiertelników chowano w jaskiniach, jednak trumien także nie zakopywano w ziemi, tylko układano na olbrzymich stertach. Leżą tam do dziś.

Sarkofagi z doczesnymi szczątkami Igorotów wisiały na skale, dopóki się nie rozpadły. Wiek najstarszych, które przetrwały do naszych czasów, ocenia się na 200 lat. Ostatnią wciągnięto w 2010 r., ale mieszkańcy Sagady mówią, że wciąż są ludzie, którzy chcą zostać pochowani w taki sposób. 

Miasto drewnianych ludzi z wyspy Sulawesi

Z wysokości spoglądają na swoich bliskich także zmarli członkowie plemienia Toradża z indonezyjskiej wyspy Sulawesi, położonej na Oceanie Indyjskim. I to dosłownie, gdyż nawet z daleka widać ich szeroko otwarte oczy. Toradżowie wierzą, że człowiek, którego serce przestało bić, jest chory. Umiera dopiero po odprawieniu uroczystego pogrzebu i jeszcze bardziej wystawnej stypy. Czeka na to nawet kilka lat, dopóki rodzina nie zbierze funduszy.

Gdy tak się stanie, kondukt odprowadza go do „wioski umarłych”. To duży plac otoczony pawilonami dla żałobników. W centrum wznosi się trybuna honorowa, z której zmarły obserwuje trwającą kilka dni ceremonię. Jej ostatnim akordem jest przeniesienie zwłok na miejsce wiecznego spoczynku. Rodzinne grobowce wykuwa się w skałach. Po złożeniu w nich zwłok, przed wejściem ustawia się wyrzeźbione w drewnie figury zmarłych. Nazywa się je tau tau, co oznacza ludzi. Bliscy ubierają posągi w odświętne stroje, które co kilka lat zmieniają. 

W miejscowości Lomo na 50-metrowej skale zgromadził się już spory tłum. Figury mężczyzn i kobiet stoją na wykutych w skale balkonach. Wyciągają przed siebie ramiona w geście, który oznacza błogosławieństwo i prośbę o ofiarę. Patrzą w dół na potomków pracujących na polach ryżowych. Więź między światem żywych i umarłych nie zostaje zerwana.

Do grobowych jaskiń nie składano ciał małych dzieci. Jeśli zmarły, zanim wyrosły im mleczne zęby, chowano je w dziuplach wydrążonych w pniach drzew wydzielających białą żywicę. Traktowano ją jak namiastkę matczynego mleka. Delikatne ciała niemowląt stopniowo rozpływały się i wrastały w drzewa, stając się częścią matki natury.

W XX wieku zabroniono tych dziecięcych pochówków, uznanych przez chrześcijańskich misjonarzy za zbyt pogańskie. Zakazy nie objęły dorosłych. Dzisiaj coraz częściej buduje się grobowce – jak u nas – z kamienia. Przed wejściem obok tau tau stawia się krzyż i wszyscy są zadowoleni.

Spoczynek na orbicie

Pod koniec ubiegłego wieku amerykańska firma Celestis zareklamowała nową usługę pogrzebową – wysyłanie zmarłych w przestrzeń kosmiczną. W kwietniu 1997 r. wraz z rakietą Pegasus wystrzelono pierwszą kapsułę zawierającą prochy 24 osób, m.in. Gene’a Roddenberry’ego – twórcy serialu science fiction „Star Trek”, astrofizyka Gerarda O’Neilla oraz zwolennika substancji psychoaktywnych, prof. Timothy’ego Leary’ego.

Wyniesienie na orbitę zwłok byłoby zbyt wielkim obciążeniem dla rakiety, dlatego pochówek dotyczy wyłącznie skremowanych ciał. Kapsuła ma rozmiary opakowania pomadki do ust, więc może się w niej zmieścić jedynie kilka gramów prochów. Do tej pory odbyło się już 16 kosmicznych pogrzebów. Rekord padł w maju 2012 r., gdy w ostatnią drogę wyprawiono jednocześnie 308 osób. Firma oferuje też specjalną aplikację, która pokazuje, gdzie w danym momencie znajduje się kapsuła z prochami. Być może w tej chwili taki podniebny „nagrobek” przelatuje nad tobą? 

Wieczność wśród gwiazd

Na orbicie kapsuły nie pozostaną wiecznie. W zależności od trajektorii lotu będą krążyły wokół Ziemi od czterech do ponad stu lat. Potem wejdą w atmosferę i spłoną. Nie wszystkim odpowiadało takie zakończenie.

Eugene Shoemaker, geolog, astronom i współodkrywca komety Shoemaker-Levy 9, za życia nie mógł polecieć na Księżyc, chciał więc udać się tam po śmierci. W 1998 r. urnę z jego prochami umieszczono w sondzie kosmicznej, która przez półtora roku okrążała Srebrny Glob, szukając śladów wody. Po wypełnieniu misji spadła na jego powierzchnię, a Shoemaker został pierwszym człowiekiem pochowanym na Księżycu.

Podobną wolę wyraził odkrywca Plutona, astronom Clyde Tombaugh. Jego ambicje jednak sięgały dalej – chciał spocząć wśród gwiazd. Zmarł w 1997 r. przekonany, że odkrył dziewiątą planetę Układu Słonecznego. W 2006 r. stwierdzono ostatecznie, że Pluton nie jest planetą. Aby wynagrodzić to jego odkrywcy, postanowiono spełnić ostatnią wolę Tombaugha.

Prochy astronoma umieszczono w sondzie New Horizons wysłanej na krańce Układu Słonecznego. Tombaugh dotarł do Plutona i leci dalej, w przestrzeń międzygwiezdną. Nie wiadomo, dokąd dotrze, ale pewne jest jedno – miejsca jego wiecznego spoczynku nikt nigdy nie odwiedzi.

W morskiej głębinie 

Odwiedzić można natomiast cmentarz w pobliżu Miami Beach. Pod warunkiem że potrafi się nurkować. Nekropolia znajduje się 12 metrów pod wodą. Założył ją w 2007 r., zafascynowany życiem w morskich głębinach, producent telewizyjny Gary Levine. Chciał stworzyć sztuczną rafę koralową, porastającą zbudowane przez człowieka groty. Prochy zmarłych są wymieszane z zaprawą i wlepione w elementy tworzące rafę. W miejscu ich złożenia umieszczono jedynie niewielkie tablice pamiątkowe.

Levine osiągnął cel, gdyż pojawiły się tam koralowce i inne morskie stworzenia. Swoje dzieło nazwał Rafą Pamięci Neptuna. Początkowo wykorzystano jedynie hektar morskiego dna, wkrótce jednak cmentarz trzeba było rozbudować. Dziś zajmuje już 6,5 hektara. Ustawiono tam również posągi, które powoli obrastają koralowcami.

Jedną z pierwszych osób pochowanych w sztucznej rafie była gwiazda telewizyjnych programów kulinarnych – Julia Child. W internecie skwitowano to komentarzem, że „wielka propagatorka kuchni śródziemnomorskiej spoczęła wśród swoich ulubionych owoców morza”.

Rezydencje w willowej dzielnicy

Potrzeba podkreślenia swego materialnego statusu nie kończy się wraz z życiem. Widać to na chińskim cmentarzu w stolicy Filipin – Manili. Przez kilkaset lat panujący na Filipinach Hiszpanie odmawiali chińskim imigrantom wszelkich praw, nawet pochówku na katolickich cmentarzach. W XIX w. sytuacja się zmieniła. Filipińczycy wywalczyli niepodległość, a Chińczycy opanowali handel i zaczęli się szybko bogacić. Ich potomkowie stali się nową elitą i bardzo pragnęli to wszystkim pokazać. 

Budowali okazałe rezydencje, a gdy przyznano im ziemię na założenie własnego cmentarza, równie imponujące grobowce. Ich nekropolia w Manili przypomina miasto: z alejami, pomnikami i piętrowymi willami. Stoją tam grobowce przywodzące na myśl greckie świątynie, renesansowe kościoły albo piramidy. Są zamknięte, ale można zajrzeć do wnętrza.

Widok jest szokujący. Marmurowe posadzki, kuchnie z pełnym wyposażeniem, na piętrze sypialnie. Są gniazdka elektryczne, krany z bieżącą wodą, nawet prysznice. A na środku… sarkofag. Wybudowanie takich obiektów i utrzymanie ich kosztuje fortunę. W zamian można jednak spędzić czas z drogimi – w dosłownym tego znaczeniu – zmarłymi, pobiesiadować z nimi, a nawet się obok nich wykąpać i zdrzemnąć.

Mumie w podziemiach

To nie jest miejsce dla osób o słabych nerwach. Śmiałków czeka bowiem bliskie spotkanie z tysiącami zmarłych. Na początku XVI w. w Palermo na Sycylii założono klasztor Kapucynów. Mnisi chowali swoich zmarłych w podziemnym grobowcu. Po kilkudziesięciu latach zaczęło brakować w nim miejsca, więc przeor podjął decyzję o zbudowaniu większych katakumb. Miano do nich przenieść także szczątki z grobowca. Spodziewano się, że będą to rozsypujące się szkielety, ale mnisi, którzy po nie zeszli, oniemieli. Zobaczyli dobrze zachowane ciała 45 braci. Uznali to za cud.

Przeor kazał ustawić zwłoki pod ścianą nowych katakumb, by przypominały o marności ziemskiego życia. Wieść o cudzie szybko się rozeszła i o pochówek w towarzystwie naznaczonych przez Boga mnichów zaczęły zabiegać osoby świeckie. Zakonnicy początkowo się wzbraniali, jednak hojnym donatorom nie mogli odmówić. Z czasem odkryli też tajemnicę zjawiska, którą dziś nazywamy naturalną mumifikacją, i opanowali sztukę jej ulepszania.

Zwłoki na kilka miesięcy składali w pomieszczeniu z najlepszą cyrkulacją suchego powietrza. Następnie usuwali wnętrzności, nacierali mumię mieszanką octu z ziołami, ubierali ją i wystawiali w katakumbach. Rodziny mogły odwiedzać swoich zmarłych i co pewien czas zmieniać im stroje. By goście nie błądzili w podziemnym labiryncie, podzielono go na sektory.

Mnisi spełniali również nietypowe życzenia zleceniodawców: nakładali mumiom makijaż, panny ubierali w suknie ślubne, a profesorów w togi. Do 1881 r., gdy władze zakazały mumifikowania zwłok, w podziemiach klasztoru pochowano 8 tys. osób. Ponad 2 tys. ciał, w tym dzieci, jest nadal wystawionych na widok publiczny.

Niech będzie wesoło

Zupełnie innych przeżyć dostarcza wizyta w miejscu wiecznego spoczynku mieszkańców rumuńskiej wioski Săpânța. Napis nad bramą wejściową informuje, że jest to Cimitirul Vesel, czyli Wesoły Cmentarz. Brzmi jak niesmaczny żart, jednak te słowa nikogo nie obrażają. Nagrobki skrzą się kolorami, na każdym stoi drewniany krzyż nakryty daszkiem, ozdobiony misternymi rzeźbami i wielobarwnym ornamentem. O tym, kto pod nim spoczywa, informują malowidła i nietypowe epitafia.

Okolice Săpânțy słynęły z tradycji rzeźbiarskich. Ludowi artyści upiększali wszystko – od ścian domów, przez krokwie, po płoty. Cieśla Stan Ioan Pătraş uznał, że zasługują na to również nagrobki. W 1937 r. zrobił pierwszy ozdobny krzyż. Nie potrafił jednak wykonać wiernego portretu, więc namalował scenkę, która pozwalała rozpoznać zmarłego.

Pomysł się przyjął i mieszkańcy wioski zaczęli zamawiać podobne krzyże dla swoich bliskich. Pătraş wykonał ich aż ponad 300. Wystarczy rzut oka, aby zorientować się, że w grobie spoczywa strażak, muzykant, drwal, lekarz, dojarka czy ofiara porażenia piorunem. Czasem artysta bywał złośliwy, czasem dowcipny. Pijaka przedstawił z butelką, niewierną żonę z kochankami, a awanturnika podczas kłótni.

Dopełnieniem obrazu są niezwykłe epitafia. Pătraş układał je w taki sposób, jakby zmarły opowiadał o sobie. Z jednych tekstów wionie smutkiem, inne mają być przestrogą. Młoda kobieta mówi: „Nagle przyszła choroba, która na dwa lata przykuła mnie do łóżka, a w końcu włożyła do ziemi”. W najbardziej popularnym do żywych nie zwraca się zmarła, lecz jej zięć. Wyjaśnia on, że „pod tym ciężkim krzyżem leży moja biedna teściowa” i prosi przechodniów o zachowanie ciszy, żeby jej nie zbudzili, bo: „Jeśli wróci do domu, znów będzie mnie rugać”.

Stan Ioan Pătraş dożył 69 lat. Zmarł w 1977 r. i został pochowany na swoim Wesołym Cmentarzu. Przed śmiercią, a jakże, ułożył dla siebie epitafium i zaprojektował krzyż. Wykształcił także następców, którzy kontynuują jego dzieło. Dziś w Săpâncie jest już ponad 800 kolorowych nagrobków, a Wesoły Cmentarz stał się jedną z atrakcji turystycznych Rumunii. To samo dzieje się na Filipinach, w Indonezji, Palermo, nawet na Rafie Pamięci Neptuna. Prawdziwa cmentarna cisza panuje już tylko w kosmosie.

tekst: Kazimierz Pytko
fot u góry: Fabio Lamanna/shutterstock

Artykuł pochodzi z miesięcznika Wróżka
Nr 11/2024 nadal w sprzedaży w kioskach lub prenumeracie